- АМРАН
- Даредзанты таурæгъты сæйраг архайæг Амран у ирон адæмы уарзондæр таурæгъон хъæбатыртæй иу. Нарты Батрадзимæ сæ æрæвæрæн ис фæрсæй-фæрстæм. Батрадзау Амран дæр у рæстыл тохгæнæг, æгъдауджын, æнæуæлдай ми, йæхи уæлдæр не 'вæры, хистæртæн, сылгоймæгтæн кад кæны. Æгъатыр у знагимæ, æфхæрæгимæ тохы. Йæ хъару æмæ ныфсæн бæрц нæй. Никæмæй, ницæмæй тæрсы. У, ирон адæмон сфæлдыстады мæлæт кæмæн нæй, иунæг ахæм хъæбатыр. Абон дæр ма ис Уæрсæджы хохы лæгæты. У хуымæтæг, зæххон адæмы сæрхъуызой. Уыдоны сæрыл фæбыцæу йæ мад Мариайы мады æфсымæр Хуыцауимæ дæр. Йæ фæлгонц у бердзенты адæмон сфæлдыстадæй Прометейы æнгæс. Амран дæр æмæ Прометей дæр Хуыцауимæ æмæ Зевсимæ фæбыцæу сты зæххон адæмы сæрыл. Уый фыдæй сæ дыууæйы дæр бабастой Кавказы (скифты – афтæ йæ хуыдтой рагон бердзентæ) хæхтыл, æмæ сын сæ игæр хæры цæргæс.Амран у Даредзанты Йамоны æмæ Хуыцауы хæрæфырт Мариайы фырт. Мариайæн йæ сыгъзæрин дзыккутæй уыд йæ мæлæт, æмæ йын сæ фынæйæ Йамоны фырттæ (йæ фыццаг усæй) Бадри æмæ Мысырби болат хæсгардæй куы алыг кодтой, уæд ма йæ мойæн ныффæдзæхста:– Мæ дзыккутæй ма иу æрду фæхæцыди æмæ ма мын цæрæнбон ис стъалы скæсынмæ. Мæнæн дæуæй мæ хуылфы равзæрди лæппу. Уый мæ дзидзийы хъæстæ куы фæцадаид, уæд ын тыхгæнæг тых не ссардтаид. Ныр стъалы куы скæса, уæд амæлдзынæн, æмæ мын мæ рахиз тæн бакъæртт кæн, райс мæ хуылфæй судзгæ-уыраугæ лæппу æфсæн æртысгæнæй æмæ-иу æй Сау денджызмæ фехс. Уый кæд уым схъомыл уа, уый йедтæмæ йын схъомылгæнæн нæй. Хуыцауы зондæй фæстаджы бонмæ куы бафта дæ къухы, уæд-иу ыл сæвæр ном Даредзанты Амран.Йамон усы фæнд сæххæст кодта æмæ, лæппуйы Сау денджызмæ куы фехста, уæд фурд ныххуыскъ кодта йæ тæвдæй.Амран Сау денджызы бахъомыл. Иу бон Бадри æмæ Мысырби фурды былты фæцæуынц. Кæсынц æмæ денджызы улæнты æхсæн иу лæппу хъазы: фурдаг галтæ, бæхтæ, къамбецтæ рахиз къухæй хæрдмæ калы æмæ сæ галиуæй ахсы. Хабар сæ фыдæн куы радзырдтой, уæд Йамон скъæтæй нывондагæн урс гал сдавта æмæ Хуыцаумæ скуывта:– Хуыцау, нывонд дын фæуæд ацы гал. Уый у дæ хæрæфырт Амран æмæ мæ къухы куыд бафта!Стæй Бадри æмæ Мысырбийæн загъта, се 'фсымæр кæй у, æмæ сын бацамыдта, фурдæй йæ куыд расайæн ис, уый. Райсомæй айдæн æмæ сæрдасæн семæ денджызы былмæ ахастой. Уым лæппутæ кæрæдзи адастой. Амран сæм бахæлæг кодта æмæ уый дæр йæхи адасын кодта. Изæрæй куы фæхицæн сты, уæд Амран денджызы йæхи баппары æмæ та йæ денджыз фæстæмæ раппары, стæй йын афтæ: «Мæнмæ дын фæндаг нал ис, фæлæ кæм цæрдзынæ, уырдæм фæцу!»Амран лæппутæм радзуры: «Фæлæуут мæм, иумæ цом! Фыдæбон уын фæуæд, æз уын мæхи уымæн нæ хъæр кодтон, мæ дæлæрмттæ ма гом сты, æмæ ма мæ рæстæгмæ куы ныууагътаиккат, æндæр æз дæн уе 'фсымæр Амран, Хуыцауы хæрæфырт æмæ иумæ цæуæм». Амран Даредзантимæ цæрын куы райдыдта, уæд бирæ лæгдзинæдтæ æмæ хъæбатырдзинæдтæ равдыста. Йæ фыды хойы мойы марæг фарастсæрон Æхсон уæйыгæй йæ туг райста. Йæ фыды хо йæ бæргæ фæдзæхста, мыййаг ыл куы фæтых уай, уæд æй дзурын ма суадз. Амран æм нæ байхъуыста, æмæ йын уæйыг йæ æлгъыстæй йæ тыхæй йæ бынаты æппындæр ницыуал ныууагъта, цалынмæ Андет-Тундеты чызг буц Тамары усæн йæ къухы бафтыд, уæдмæ. Уый тыххæй бирæ зындзинæдтæ бавзæрста, бахаудта тæссаг уавæрты: Бахъ-Бахъ гуымирыйы ус æй арцыл кондæй тыгъд быдыры сауыгъта, сау уæйыджы авдæны сывæллон æй авдæны хъæдыл фæхоста. Залиаг калм æй аныхъуырдта, мидæгæй йæ ныррæхуыстытæ кодта, амардта йæ, фæлæ рæстæгмæ бынтон ныллæгуын калмы маргæй. Суанг ма йын фынæйæ йæхи (сауджын ыл хинæй рацыд) æмæ йæ дыууæ æфсымæры Мысырби æмæ Бадрийы дæр амарынц. Фæлæ сæ Тамар райгас кæны æгасгæнæн суадоны донæй. Стæй йын йæ фыды хо Тамаримæ диссаджы чындзæхсæв скодта: арвыста алы калакмæ, иу мин хъом фæцагъта, æртæ мины – лыстæг фос. Адæмы чындзæхсæвæй æртæ мæйы нæ ауагъта.Амран йæ тых кæимæ нæ бавзæрста, ахæм нал уыд зæххыл. Ничи йыл тых кодта. Æмæ уæд йæ ныфс бахаста Хуыцаумæ дæр. Иу ахæмы йæ бæхыл бадгæйæ Хуыцау сæмбæлд Амраныл æмæ йын загъта: «Амран, мемæ хæцынæй ницы скæндзынæ ды». Хуыцау æм ехс раппæрста æмæ йæм дзуры: «Уæдæ ма мæм гъе уый сдæтт». Амран æрæвнæлдта ехсмæ æмæ йæ змæлын дæр нæ фæкодта. Уæд æм Хуыцау фæмæсты æмæ йæ зæдтæн Уæрсæджы хохыл лæгæты бабæттын кодта. Афæдзæй-афæдзмæ йæ дуар иу хатт гом кæны. Иуахæм таурæгъон цуанон Дзудты Кудзи бафтыд лæгæты цурмæ, æмæ йæ дуар Хуыцауы зондæй фегом. Бакаст Кудзи мидæмæ, æмæ Даредзанты Амран æфсæн рæхыстæй баст, йæ бынаты цъæх арт, цъæх фæздæг уадзы. Йæ цæстытæ сты галы къæлæтыйæстæ, йæ цæнгтæ – хъæды стæвдæнтæ. Цуанон дзы фæтарст. «Тæрсгæ æппындæр ма фæкæн, æз Даредзанты Амран дæн, æмæ мæм рацу æввахсдæр, – дзуры йæм Амран. – Уæртæ къулыл мæ кард ис, æмæ мæм æй æрбахæстæг кæн». Кард змæлын дæр нæ фæкодта Дзудты Кудзи. Уæд ын Амран афтæ: «Дæ иу къухæй карды босыл хæц, иннæ къух æри ардæм». Цуанон афтæ бакодта, æмæ йын Амран йæ цæнгтæ фæцæйскъуыдта. Кудзи ныхъхъæр кодта. Амран æй феуæгъд кодта æмæ йæм дзуры: «Цæугæ кæн тагъд. Уæларвæй рауадзгæ рæхыс кæд искуы зоныс, уæд мæм æй схæццæ кæн ардæм, усы хъæлæба дыл куыд нæ сæмбæла, афтæмæй. Æз уын кæд аирвæзон, зæххон адæм, уæд уæ амонд æрцæудзæн».Кудзийæн йæхимæ уыд уæларвæй рауадзгæ рæхыс æмæ атагъд кодта, цалынмæ лæгæты дуар гом у, уæдмæ йæ куыд схæццæ кодтаид, афтæ. Æрхæццæ сæ хæдзармæ, раппæрста сæ рæхыс æмæ йæ фæхæссы. Йæ ус æй куы федта, уæд æм фæсте ныхъхъæр кодта: «Кæдæм мын фæхæссыс мæ рæхыс?!»Афтæмæй Амраныл лæгæты дуар сæхгæдта æмæ, зæгъынц, Арвыкомы фæндагыл Ганисы сæрмæ абон дæр ис бæрзонд къæдзæх хохы лæгæты бастæй фæллойгæнæг адæмы æнхъæлцау. Куы суæгъд уа, уæд зæххон адæмыл скæндзæн уæлион дзæнæты дуг. Зæххыл æфхæрæг тых фесæфдзæн. Йæ фервæзын кæнын та у адæмы хæс. Ома, адæмæн сæ амонд аразгæ у сæхицæй.Уыцы бæллиццаг хъуыдытæ базыртæ сагътой ирон драматургийы æмæ театры бындурæвæрæг Брытъиаты Елбыздыхъойыл, сæвзæрд æм трагеди «Амран» ныффыссыны фæнд æмæ йæ къухы æнтыстджынæй бафтыд – ирон адæмæн балæвар кодта, рагон бердзейнаг трагедиты фарсмæ чи лæууы, ахæм драмон уацмыс. Йæ ныффыссынæй фæстæмæ йæ сценæйы стыр æхсызгонæй æвæрынц Цæгаты æмæ Хуссары дæр. Йæ фæлгонц саразын цы артистмæ æрхауы, уый та йæхи фæхоны амондджын.Ирон адæмы Даредзанты хъæбатыр æмæ зондджын Амраны, зæххон фæллойгæнæг, рæстзæрдæ адæм сæ бæллицтæ кæуыл бастой, уый фæлгонц æнæфæцагайгæ нæ ныууагъта Ирыстоны иннæ стыр курдиатджын хъæбул, нывгæнæг Тугъанты Махарбеджы зæрдæ æмæ уды фарн дæр. Нывкæнынады аивады йын равдыста йæ зын, йæ хъару æмæ æнæбасæттондзинад. Йæ фæлгонц ын скодта цалдæр хуызы.
Словарь по этнографии и мифологии осетин. 2014.
